مروری بر عکسهای قاجاری مشهد که در آلبوم‌های کاخ موزه گلستان نگهداری می‌شوند (قسمت اول) | ارض اقدس در صفحات نقره
در دوره قاجار به‌محض ورود دوربین عکاسی به ایران و پی‌بردن دربار و هیئت حاکمه به اهمیت و جایگاه اسناد تصویری در نشان دادن وقایع و اتفاقات، عکاسان متعددی راهی خراسان و شهر مشهد شدند.
مهدی حسامی | شهرآرانیوز؛ خراسان و شهر مشهد، بنا به موقعیت مذهبی و سیاسی خود، از جایگاه ویژه‌ای در طول تاریخ ایران برخوردار بوده‌اند، به‌طوری‌که اتفاقات صورت‌گرفته در این خطه از جغرافیا بر همه جغرافیای تاریخی و سیاسی ایران تأثیرگذار بوده است. در دوره قاجار به‌محض ورود دوربین عکاسی به ایران و پی‌بردن دربار و هیئت حاکمه به اهمیت و جایگاه اسناد تصویری در نشان دادن وقایع و اتفاقات صورت‌گرفته، عکاسان متعددی از طرف حکومت وقت برای پوشش دادن اخبار و اتفاقات و ارائه گزارش راهی این دیار شدند.
این عکاسان بنا به موقعیت‌های پیش‌آمده عکسهای ارزشمندی از آن ایام به یادگار گذاشته‌اند. هدف از این گزارش معرفی همین عکاسان است که در دوره قاجار از خراسان عکسبرداری کرده‌اند و مجموعه آنها در کاخ موزه گلستان نگهداری می‌شود.
توضیح تیتر: فن عکاسی اگر چه در اواخر حکومت محمد‌شاه قاجار به ایران رسید، پس از به قدرت رسیدن ناصرالدین‌شاه که علاقه‌ای بسیار به هنر داشت، فراگیر و از نظر فنی و تکنیک‌های ظهور چاپ به پیشرفتی در‌خور‌توجه رسید. شیوه عکاسی در آن دوره عمدتا به روش استفاده از صفحه نقره‌اندود و نگاتیو کاغذی (برگرفته از شیوه عکاسی داگروتیپ) انجام می‌شد که در این بین، فرانسیس کارلهیان‌فرانسوی نقشی بسزا در آموزش تکنیک‌های عکاسی به عکاسان ایران ایفا کرد.
یکی از مهم‌ترین چهره‌های عکاسی ایران، آقارضا عکاس‌باشی است که پس از گذراندن دوره عکاسی، به دستور ناصرالدین‌شاه مأمور شد عکاس‌خانه همایونی را در دربار این شاه قاجار تأسیس کند. با آغاز‌به‌کار عکاس‌خانه همایونی و تربیت عکاسان، فن و شیوه‌های روزآمد عکاسی در ایران نیز آهنگی پر‌شتاب به خود گرفت.
جایگاه عکاسی در خراسان دوره قاجار
هنر و صنعت عکاسی در خراسان براساس اسناد و مدارک باقی‌مانده و در مقایسه با شهر‌ها و نواحی مختلف ایران از رشد متناسبی برخوردار بوده است. اگرچه هنر و صنعت عکاسی تا سالها در خراسان و شهر مشهد به‌صورت رسمی فعالیت خود را آغاز نکرده بود، اسناد تصویری برجای‌مانده از عکاسان مختلف در این دوره نشان‌دهنده این است که با وجود هزینه بسیار بالایی که عکاسی داشته، تعدادی از عکاسان ایرانی و غیرایرانی به تهیه عکس از اوضاع‌واحوال مردم خراسان و شهر مشهد در آن دوره پرداخته‌اند.
برای نمونه و براساس یاداشت‌های تاریخچه عکاسی ایرج افشار، آنجا که از مالیات عکاسی در خراسان یاد می‌کند، به این نکته پی می‌بریم که عکاسی در خراسان سالها پیش از آن رواج داشته است. «مالیات عکاسی در خراسان در سال۱۳۲۹ قمری در سال بیست تومان بوده است و کتاب‌فروشی پنج تومان. مطبعه سنگی ۱۰ تومان و مطبعه سربی شصت تومان.»
عکاسی خبری در خراسان
ناصرالدین‌شاه در نخستین رویارویی با عکاسی، به زیرکی دریافته بود که این فن جدید می‌تواند همچون رسانه‌ای خبری-گزارشی، به او در کار اداره کشور و آگهی از اوضاع عمومی آن یاری رساند. این مطلب را می‌توان از مأموریتی دریافت که در سال۱۲۶۶ قمری (۱۲۲۸ خورشیدی) برای عکسبرداری از سنگ‌نگاره‌ها و بنا‌های تخت‌جمشید به «ژول ریشار» داده بود. ژول ریشار یا میرزارضاخان، زاده ۱۲۳۱خورشیدی در پاریس و درگذشته ۱۲۶۹ خورشیدی در تهران، نخستین معلم زبان فرانسه مدرسه دارالفنون بود.
به هر روی، فرستادن عکاس به نقاط مختلف ایران، از جمله خراسان، در دوره قاجار ادامه پیدا کرد و عکاسان مختلفی با هدف تهیه خبر و گزارش تصویری راهی خراسان و شهر مشهد شدند. تعدادی از این عکاسان بنا به موقعیت‌های به‌وجود آمده به تهیه عکس و ثبت خاطرات و سفرنامه در طول دوران مأموریت خود پرداختند که هرکدام از ارزش بسیار بالایی در تاریخ خراسان و نواحی شرق ایران در دوره قاجار برخوردارند و عکس هایشان در کاخ‌موزه گلستان موجود است.
آنتونیو جیانوزی
اولین عکاسی که بنا به شرایط پیش‌آمده از شهر مشهد و اماکن تاریخی و مذهبی آن عکس انداخته، یک افسر ایتالیایی به نام آنتونیو جیانوزی (۱۸۱۸میلادی در ماترا-۱۸۷۶میلادی در تهران) است. از همین‌رو قدیمی‌ترین عکسهای مشهد در موزه کاخ گلستان بین سال‌های ۱۲۷۰ یا ۱۲۷۵ قمری توسط او که در خدمت دولت ایران بوده عکسبرداری و به شاه تقدیم شده است. عکسهای او تصاویری از ضریح، رواق مطهر، گنبد و مقداری عکس دیگر از جمله مقبره خواجه‌ربیع، مسجد شاه و مقبره‌های قدیمی هستند.
اگرچه بیشتر این عکس‌ها از فراز بام‌ها و دیوار‌ها و از یک حد مشخص یا در ساعات خلوتی صحن‌و‌سرا گرفته شده است، اطلاعات بی‌نظیری از معماری حرم‌مطهر و حتی وضعیت مشهد آن روزگار به مخاطب می‌دهد. از عکسهای برجسته این عکاس می‌توان به عکس دورنمای حرم‌مطهر امام‌رضا (ع)، نهر خیابان و بست پایین‌خیابان اشاره کرد که از بالای دروازه پایین‌خیابان گرفته شده و به‌تنهایی بیانگر همه ابعاد زندگی مردم شهر مشهد در دوران قدیم است؛ زیرا با وجود تغییرات صورت‌گرفته در جوامع بشری و حتی در شهر‌های ایران، به‌خصوص در تهران، در بافت قدیم شهر مشهد هیچ تغییر و دگرگونی رخ نداده است و تصویری بسیار نمایان از شهر مشهد را نشان می‌دهد که به‌صورت یک خیابان (از غرب به شرق) از دوره صفویه به‌یادگار مانده است و در‌واقع از تحرک و جنب‌وجوش شهر‌های نوین صنعتی و سیاسی در آن خبری نیست.
البته از‌آنجا‌که برخی از عکسهای مذکور اسم «پِشه» را در زیر خود دارند، برخی پژوهشگران آنها را مربوط به «لوئیجی پشه» می‌دانند که در سال۱۲۶۸قمری (۱۲۲۹ خورشیدی) همراه جیانوزی به‌عنوان آموزگار نظامی در دارالفنون تهران به خدمت مشغول می‌شود.
گویا هم‌زمان با شکل‌گیری نخستین دانشکده افسری ایران، آنتونیو جیانوزی و لوئیجی پشه که هر دو از افسران جبهه آزادی‌بخش ایتالیا بوده‌اند، برای فرار از دست اتریشی‌ها به عثمانی پناهنده می‌شوند. این دو در ادامه، چون تسلط کاملی بر فرهنگ شرق و همچنین زبان‌های شرقی داشته‌اند، به ایران می‌آیند و موسیو داوودخان استخدامشان می‌کند تا مدتی را به‌عنوان آموزگار دارالفنون، مشق نظامی کنند و فن عکاسی به دانش‌آموزان آن بیاموزند.
آقارضا عکاس‌باشی
عکاس مخصوص ناصرالدین‌شاه که در مسافرت اول او به خراسان ۱۲۸۴-۱۲۸۳ قمری (۱۲۴۵-۱۲۴۶ خورشیدی) جزو ملتزمان و همراهان اردوی همایونی بود و عکسهای ارزشمندی از شهر‌های سرحدی خراسان و همچنین شهر مشهد گرفت.
آقارضاخان اقبال‌السلطنه (۱۲۵۹-۱۳۰۷قمری) ملقب به آجودان مخصوص و عکاس‌باشی، نخستین عکاس حرفه‌ای ایرانی بود و در سال۱۲۸۰قمری (۱۲۴۲ خورشیدی) توسط ناصرالدین‌شاه به عکاس‌باشی ملقب شد. در کاخ گلستان عمارتی تحت‌نظر او به امور فنی و هنری عکاسی اختصاص یافته بود.
آقارضا عکاس‌باشی در طول این سفر از جایگاه و احترام ویژه‌ای برخوردار بوده و شخص شاه نیز نگاه ویژه‌ای به او داشته و در طول سفر هدایای ویژه‌ای به او داده است. تعداد عکسهای گرفته‌شده توسط آقارضا در این سفر ۱۴۳ قطعه است که به ناصرالدین‌شاه تقدیم شده است.
آقارضا از رجال (بعد از اعطای القاب و بخشیدن خلعت)، حرم مطهر، حکام، کسبه، تجار، اماکن شهر مشهد و شهر‌های بین راه عکسهای گران‌بهایی به یادگار گذاشته است. آلبوم ۲۲۴ کاخ‌موزه گلستان شامل ۱۴۳عکس از همین عکاس است که در صفحه پایانی آن چنین نوشته شده است: «.. آلبوم فیگرافی سفر و سیاحت اعلی‌حضرت قدرقدرت شاهنشاه ولی‌نعمت کل ممالک محروسه‌ای ایران روحنا... از دارالخلافه الی مشهد مقدس و از مشهد الی ورود به دارالخلافه که جامع است از بنا‌های قدیم و اماکن مشرفه و اردوی همایونی و عشرت به سعید رضا کمترین غلام خانه مبارک‌زاد و عشرت با رضا کمترین غلام خانه مبارک زاده شد. ۱۵ شهر ذی‌الحجه‌الحرام سنه۱۲۸۳ قمری الی ۲۲ شهر جمادی‌الاولی سنه۱۲۸۴ هجری قمری طهران در عکاس‌خانه همایونی...»
منوچهرخان عکاس
منوچهرخان عکاس‌باشی در طول سفر دوم ناصرالدین‌شاه به خراسان در سال۱۳۰۰ قمری (۱۳۶۱ خوشیدی) همراه اردوی همایونی بود و موفق شد در طول این سفر ۲۵۵ قطعه عکس از رجال و شهر‌ها و اماکن تاریخی بگیرد.
منوچهرخان پسر میرزا احمد‌خان کردستانی از طایفه وکلای کردستان بود. عکس‌هایی از او در آلبوم‌های کاخ گلستان موجود است که بر اغلب آنها عبارت «عمل خانه‌زاد منوچهر» یا «عکاس‌خانه مبارکه حضرت اقدس والا روحنا فداه، ولیعهد، خانه‌زاد منوچهر» با تاریخ‌های گوناگون حدودا از سال ۱۳۰۰ قمری به بعد نوشته شده است. اعتمادالسلطنه نیز در کتاب خاطرات روزانه خود به این عکاس اشاره کرده است.
منوچهرخان عکاس‌باشی بر‌خلاف آقارضا عکاس‌باشی از جایگاه و احترام زیادی برخوردار نبود و خود شاه (ناصرالدین‌شاه) جایگاه خاصی برای عکاس قائل نبود. چهار عکس‌دان سبز رنگ به شماره‌های ۲۰۰، ۲۱۹، ۲۸۲ و ۲۹۶ به ابعاد ۳۵*۵/۴۳ سانتی‌متر در کاخ موزه گلستان وجود دارد که مجموعا شامل ۲۵۵ عکس می‌شود و حاصل تلاش منوچهرخان عکاس‌باشی است.
منوچهرخان بر‌خلاف آقارضا خیلی در قید‌و‌بند مشخص کردن تاریخ عکاسی و مکان‌ها نیست و در آلبوم، یادداشتی از او به چشم نمی‌خورد. اکثر تصاویر زیرنویس دیگری به خط ناصرالدین‌شاه دارد که در سال۱۳۰۸ قمری (۱۲۶۹ خورشیدی) نوشته شده و نام افراد را ذکر کرده است. عکسهای این چند آلبوم نسبت به تصاویر سفر اول از کادربندی بهتری برخوردارند؛ با‌این‌حال از نمونه عکسهای او پیداست که عکاسی را به‌صورت علمی آموخته بوده است.
میرزاحسینعلی عکاس‌باشی
میرزاحسینعلی (۱۲۳۲-۱۳۳۶ خورشیدی) فرزند خواجه‌علی (از بزرگان کازرون) از شاگردان دارالفنون بود.
او در این مدرسه فن عکاسی را یاد گرفته و برای تکمیل آن به اروپا فرستاده شد. پس از بازگشت از سفر اروپا، عکاس مخصوص ناصرالدین‌شاه شد و مدتی نیز مدیریت عکاس‌خانه همایونی با او بود.
او نیز همچون منوچهرخان در سفر دوم ناصرالدین‌شاه به خراسان از شعبان تا ذیقعده۱۳۰۰ قمری در رکاب شاه بود ولی جای شگفتی است که در سفرنامه شاه -که همه همراهان به نام یاد شده‌اند- هرگز از میرزا حسینعلی به‌عنوان عکاس رکاب یاد نشده است.
به‌هر‌روی او توانست در راه مشهد ۷۶قطعه (اکنون هفتاد قطعه بازمانده است)، در توقف در مشهد ۹۵قطعه (اکنون ۵۶ قطعه بازمانده است) و در بازگشت به تهران ۸۱قطعه (اکنون ۶۷قطعه بازمانده است) بگیرد که همه آنها اینک در سه جعبه در آلبوم‌خانه نگهداری می‌شوند و نام عکاس به این شکل در کنار برخی از آنها دیده می‌شود: «خانه‌زاد میرزا حسینعلی، عکاس مخصوص حضور همایون.»
برگرفته از نشریه الکترونیکی شمسه، دوره ۵، شماره ۲۱ زمستان ۱۳۹۲، شماره پیاپی ۲۱، دی ۱۳۹۲
ارسال نظرات
دیدگاه های ارسال شده توسط شما، پس از تائید توسط شهرآرانیوز در سایت منتشر خواهد شد.
نظراتی که حاوی توهین و افترا باشد منتشر نخواهد شد.
